Okuduklarım (Şubat 2023)

Serinin ilk yazısındaki gibi “artistik” bir şekilde başlamak isterdim. Fakat üzerimizden kıyamet gibi geçen bu ayın sonunda gerekli enerjiyi kendimde bulamıyorum. O yüzden kuru bir merhabayla yetiniyorum.

Hayat devam ediyor mu? Ediyor. Yaşadığımız felaketi unutabilecek miyiz? Tabii ki evet. Neden? Çünkü insanız. Ölmediğimize şükrederek, bazen lanet ederek yaşayacağız.

Bazı felaketler insanı konuşmaya teşvik eder. Konuşursunuz da… Ta ki sözlerinizin hiçbir kıymet hükmü taşımadığını anlayana dek… Sütten ağzım yandığı için olacak felaketler karşısında önce susmayı tercih ediyorum. Ne bir şey izlemeyi ne felaketin derecesini artıran bir haber edinmeyi ne de aczin fotoğrafını gösteren görselleri seyretmeyi canım çekmiyor. Perişan bir şekilde savrulmak da istemiyorum. Dolayısıyla kitaplara müracaat ediyorum. Şubat ayı bunun istisnası olmadı. Sık sık duraklasam, bol bol sigara molası da versem 7 kitap bitirdim.

Bunların üzerine konuşmak istiyorum. Belki biraz olsun zihninizi kıyametten alıp kıymetlere doğru çekebilirim. Sonra kıyameti konuşmak ve aldığımız “notları” paylaşmak üzere tabii ki…

Söze şubat ayında okuduğum kitapların listesini paylaşarak başlayacağım. Ardından öne çıkardığım bir tanesi üzerine biraz lügat paralayacak, kalanlarını da birer paragrafla elden geçireceğim.

 

Bu Ay Okuduklarım

1- Kitaplar ve Sigaralar – George Orwell (Sel Yayıncılık, 2021, Çeviren: Levent Konca)

2- 1984 – George Orwell (Can Yayınları, 2016, Çeviren: Celâl Üster)

3- Sessiz Ev – Orhan Pamuk (İletişim Yayınları, 2009)

4- Tarık Buğra – Beşir Ayvazoğlu (Ötüken Neşriyat, 1996)

5- İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları – Louis Althusser (İletişim Yayınları, 2002)

6- Edebî Portreler – Hakkı Süha Gezgin (Timaş Yayınları, 1999, Hazırlayan: Beşir Ayvazoğlu)

7- Candide – Voltaire (Alfa Yayınları, 2020, Çeviren: Ayşe Meral)

 

Ayın Kitabı: Edebî Portreler - Hakkı Süha Gezgin

Bazı kitaplar zamanını bekler. Bundan yıllar önce, hangi vesileyle olduğunu hatırlamıyorum, bir şekilde edindiğim bu kitabı yeni okudum. “Keşke daha önce göz gezdirseydim” demiyorum çünkü tam zamanında okuduğumu düşünüyorum.

Bizde portre pek yüz verilmeyen bir türdür. İnsana kıymet vermediğimizden mi, eğer portresini yazacaklarımız ölüyse; ölülerden korktuğumuz için mi yoksa yaşarken dedikodusunu ede ede insanları tükettiğimizden sonradan yazacak bir şey bulamadığımızdan mı veyahut konuşmak yazmaktan tatlı geldiği için midir bilinmez, bu böyledir. Hakkı Süha’nın, ele aldığı isimler itibarıyla, geniş bir zamanı kapsayan ve hayli çeşitli bir görünüm sunan portreleri bunun istisnasını teşkil ediyor. Hem ne istisna…  

İçeriğe gelirsek… Bir sefer artık çoktan unutulmuş kimi yazarlarla tanışmak eğlenceliydi. Her birinin portresini okuduktan sonra düşündüm. “Acaba neden unutuldular?” diye. Öyle ya, her yazar iz bırakmak için kaleme sarılır. Neredeyse her birine farklı cevaplar buldum.

“Her birinden sonra düşündüm” demem sizi şaşırtmasın, kitap yavaş akıyor. Bunun sebebi kitap formatında hazırlanmamış olması. Hakkı Süha Gezgin’in 30’ların sonundan başlayarak birkaç yıl boyunca çoğunluğunu Yeni Mecmua’ya yazdığı portrelerin toparlanmasıyla kitap halini almış. Yazıları biraraya getiren Beşir Ayvazoğlu kesinlikle çok iyi bir iş yapmış.

Kitapta sadece unutulmuş isimler mi var? Tabii ki hayır. Mehmed Akif’ten Yahya Kemal’e, Ahmet Haşim’den Nazım Hikmet’e kadar onlarca isim sayfaların arasında, Hakkı Süha’nın kaleminden çizilen portreleriyle, arz-ı endam ediyorlar.

Benim gibi Türk edebiyatı meraklısı iseniz bu kitap – istemeseniz bile – size bir dönemi bütünlüklü görme imkanını sağlıyor. Ayrıca bunu o kadar tatlı bir Türkçeyle yapıyor ki, zevkinizi tahrik ediyor. Fikir vermesi bakımından bir portreyi buraya alıyorum. Bakalım bana katılacak mısınız?

(Tek başına bir sanat eseri hüviyetinde olan “Neyzen Tevfik” maddesini geçiyor, ilklerin adamı Şinasî’nin portresini iktibas ediyorum.)

“Bir tek resmi var. Esmer bir adam olduğu hissini veriyor. O zamanın fotoğrafçılığı ince çizgileri alamadığı, yahut hoyrat rötuşlarla ortadan kaldırdığı için, bugün ona bakarken derinin altındaki varlığa inemiyoruz. Teni hakkında fikrimiz yok. Şinâsi nasıl güler, ne türlü konuşurdu? Bunu çağdaşlarının dilinden olsun öğrenmiş değiliz.

Onunla en çok uğraşan rahmetli Ebûzziya Tevfik Bey, bize Şinâsi Efendi’nin itiyatları, yaşayışı hakkında o kadar güzel enstantaneler bıraktığı halde, yüz ve gövdesi için hiç yorulmamıştır.

Bir “Efendi hiddetli görünüyordu!” cümlesi onlara göre her şeyi ifade ediyor. Çünkü söz, onu bilenler onu tanıyanlar ve her haline yakından alışanlar için söylenmiştir. Bunda tarihî bir miras, bir yadigâr mânâsı olduğunu sezmiyorlardı.

Bununla beraber, Şinasî’ye dair en kıymetli malûmatı toplıyan, sıralıyarak veren de yine toprağı nur olsun rahmetli Ebûzziya’dır. Bâbıâli’nin karşısındaki matbaada yere serili bir yatak, güvez kaplı kürk ve duvarın bir çivisine asılı cep saati, yere, tahtalar üstüne bastırılmış cigara izmaritleri, toprak mangal, teneke tepsi ve kirli tabaklar öyle feci bir dekordur ki bunlara baka baka biz, Şinasî’nin ruh tarafındaki fırtınalı savrukluğu, kalenderliği seziyoruz.

Çamlıca’daki prens köşkleri ona açıktı. Halkı elpençe divan dururdu. Şevkle karşılanır, şerefle uğurlanırdı. Fakat Şinâsi bütün bunları bırakarak çıplak, sefil bir matbaa dekoru içinde bunak bir ağanın elinde yaşamaya katlandı.

Bu nokta üstünde durmak ve Şinâsi’nin ye’sini, bezginliğini belirten işaretler aramak lâzımdır. Amma ne yazık ki benim bugün çizdiğim hudut, böyle derin ve etraflı tetkikleri almıyacak kadar dardı.

Yalnız, Efendi’nin yaradılıştan ağır, gamlı ve biraz da evhamlı olduğunu biliyoruz. Paris’teki yaşayışı bile bir ev, bir lokanta birkaç kütüphane ve bir tek bahçe arasında geçmişti. Tiyatroya, musikiye ancak başkaları tarafından sürüklendiği, kurtulmak imkânını bulmadığı zamanlarda gidermiş.

Müsteşrik Sasi, Ernest Rönan, Lamartin gibi büyük garp şahsiyetleriyle tanışmak onun çekingenlik kabuğunu soyamamıştı. İstanbul’a geldikten sonra Yusuf Kâmil Paşa’nın ve Prens Mustafa Fâzıl’ın konaklarında ilmî münakaşalar dışında hiç söze karışmadığı, havai sohbetten hoşlanmadığı söylenir.

Ömründe, o hiç kimseye bağlanmadı. Hattâ kendisine candan bağlananlara bile.

Karısı Nevikter hanımı boşamak için tâ Paristen kalkıp İstanbul’a geldi. Hem bu işi evine de uğramadan yaptı. Boşanma Beyoğlu’nda Eko Doryan gazetesi idarehanesinde Jan Piyetri ve Tophane müftüsü Bekir Efendi’nin huzurunda oldu. Ertesi gün tekrar Avrupa’ya gitmişti.

Şair Evlenmesi piyesinin tezini, biraz da kendi hayatındaki evlilik acısı ilham etmiştir sanıyorum. Şinâsi, bu meselede siyret’i suret haline koyarak dâvâyı şahsîlikten çıkarmaya çalışır.

Maddî varlığı hakkında bilgimiz eksiktir. Amma ruh Şinâsi’yi her taraftan seyredebiliriz. Meselâ: Sultan Aziz, Tasvir-i Efkâr’a abone olmuş ve bir yaverle beş yüz altın göndermiş. Şinâsi sorunca, aralarında şöyle bir konuşma geçiyor:

­ Bu para nedir?

- Abone ücreti!

- Abone ücreti için bu çok fazla.

- Böyle gönderdiler.

- Hakkım değil alamam.

- İhsân-ı şâhâneyi red mi ediyorsun sen?

Yaverin sesi bu son cümlede ansızın korkunç bir diklik ve keskinlik peydahlamıştır. Efendi boynunu büküyor. Fakat on parasına dokunmadan fıkaraya dağıtıyor.

Bu kadar ağırbaşlılık, titizlik ve evhamlılıkta nasıl olup da mizah çeşnisi şeyler yazmaya çalıştığına bir türlü akıl erdiremiyorum.

La Fonten’i örnek tutarak yazılmış oldukça güzel birkaç manzumesi vardır.

Hele tenasühe kail filozofunu aradan ne kadar zaman geçse, yine gülümsemeden hatırlıyamıyacağım.

Şiiri kurudur. Lisanı, vezni, usulû bilmek adamı şair yapmaz. Şinâsi’nin bütün divançesinde belki birkaç güzel beyit bulunur fakat bu kadarlık şiir, hemen herkesin hayatında vardır. Böyle düşündüğümüz içindir ki onun başka başka kabiliyetleri ve kıymetlerini tartarken, şairliğine yüksek paha biçemiyoruz.

Gören saçın arasından yüzün parıltısını

Sanır ki kara bulut içinde gün doğmuş.

beyti onundur.

Şâirliği böyle verimsizdir, fakat diğer sahalardaki zenginliği ona yeter. Memlekette ilk tiyatroyu o yazdı. Türkiye’de siyasî, idarî, içtimaî yeni fikirleri o neşretti. Gazeteleriyle milleti uyandırdı.

Eserlerine gelince:

Divançe-i Şinâsi şarklı ve garplı Şinâsi’nin aynasıdır. Baş taraflarında maziye bağlı, sonunda Tanzimat’ın temelli şahsiyeti beliriyor. Kasidelerinde kasideye şahsiyet verdi. Eski kasideler falan için filân için değil herkese verilmek için yazılırdı. Başına birinin adını yazdınız mı kaside onun olurdu. Halbuki Reşit Paşa’ya yazdığı kasideler bir başkasına mal edilemeyecek kadar memduhunun hüviyetiyle damgalanmıştır.

[Şinasi’nin adı geçen kasidelerinden en meşhuru şöyledir ve içinde cumhuriyetin ilk pırıltılarını taşır: “Bir azat kağıdıdır insana senin kanunun / Bildirir haddini sultana senin kanunun” (SA)]

Şinâsi bizde Halkiyat’a ilk kıymet veren adamdır da. Durûb-ı Emsâl-i Osmâniye’si bu yolda harcanmış emeklerle doludur. Lügati hakkında yazılıp söylenenlerin çoğu boş çıktı.

Gerçi Şinâsi’nin, Cihangir’de Sormagir Mahallesi’ndeki evinde bir matbaa yaptırdığı ve burada hattatlara bir seneye yakın bir lügat yazdırdığını biliyoruz. Fakat acınarak söyliyelim ki bugün ortada ne basılmış, ne de basılmamış böyle bir eser yoktur.

Peşte müzesinde, Viyana kütüphanesinde bulunduğu söylenen Lügat-ı Şinâsi, Şinasî’nin lügatı değildir. Bunu yanlış okudukları için Şinâsi’ye atfetmişler. Bu Şinâsi’nin lügatı mânâsına gelen Lügat-ı Şinâsi değil, lügat ilmi demek olan Lügatşinasî’dir ve bir İranlı’ya aittir.

İstinsah edilmiş suretini bizim Darülfünun kütüphanemizde rahmetli Muallim Cevdet bulup çıkarmıştı.

Şinâsi, dar bir ömre çok iş sığdırmış olanlardandır. Nesiller gelip geçtikçe onun daha çok büyüdüğünü göreceğiz. Bazı yüzlerde, zaman ve mesafe duvak gibi durur.” (s.301-304)

Yavaş yavaş okunacak, zaman zaman dönüp tekrar bakılacak bu eseri, meraklısına, hararetle öneriyorum.

 

Kitaplar ve Sigaralar: Orwell’in dergilerde yayınlanmış bazı yazılarını biraraya getiren bu kısa kitap aslında isminin çağrıştırdığı şeylerle pek ilgilenmiyor. “Kitaplar ve Sigaralar” yalnızca ilk yazının başlığı ve Orwell’in “Sigaraya yatıracağınız parayla kolaylıkla kitap alabilirsiniz” önermesine dayanıyor. Üstad, insan iyi bir kitap okuduktan sonra sigara içmeyip de - daha uygun fiyatla - ne yapacak sorusunu ise cevaplamıyor. Fakat ilerleyen yazılarda güçlü karakter tahlilleri, hayatının daha erken devrelerine ait olaylar eşliğinde, karşımıza çıkıyor. Toparlayacak olursak; okunsa da olur okunmasa da olur denilecek bir kitap. Fakat Orwell’e özel bir düşkünlüğünüz varsa tavsiye ederim. (Çeviriyi mukayese etmek için orijinalini okumam gerekiyor, eğer unutmazsam, o zaman çeviriye dair yorumumu da buraya iliştiririm.)

 

1984: Çok seneler evvel üniversitenin kantininde bu kitapla birkaç saat geçirmiştim. Nedense hepsini okudum zannediyordum. Meğer okumamışım. Bazı kitaplar öyledir, o kadar çok atıfta bulunulur, her cümlesi öylesine didik didik edilir ve hatta içinden öyle sloganlar üretilir ki; ya okudum sanırsınız ya da okuma ihtiyacı duymazsınız. Kitaplar ve Sigaralar’ın yanında duran 1984’ü, elime alıp şöyle bir karıştırayım derken, bitirmediğimi bu ruh hali içinde fark ettim. Kitabın depresif havasına bizim depremin etkileri karıştı ve beklediğimden uzun sürede son cümleye ulaşabildim. 1984’le ilgili söyleyeceğim yeni bir şey yok. “Ne gerek var” diye bir fikriniz yoksa muhakkak okumanız gereken bir kitap diye düşünüyorum.

 

Sessiz Ev: Nobel’inden bağımsız olarak Orhan Pamuk edebiyatımızın en kuvvetli yazarlarından birisidir. Mekân kurmakta özel bir başarısı var. Bunu Sessiz Ev’de de gösteriyor. Fakat ne zaman bu adamı okusam karakterlerin havada uçtuğu zannına kapılıyorum. Nitekim daha evvel adını bile duymadığımı zannettiğim Sessiz Ev kitabıyla, bir arkadaşımın “Kitaptaki ülkücü karakteri ele alışı bence başarılı” demesiyle tanıştım. Milliyetçi bir karakter koyuşu belki 80’lere göre değerlendirilirse özgün sayılabilir. Karakterin iç yapısında ise hiçbir özgünlük göremedim. Öteki karakterler de öyle. Yanlış anlaşılmasın “Orhan Pamuk’a Sövenler” kulübüne üye yazılmak gibi bir derdim yok. Fakat bu derece kuvvetli bir yazarın, karakterler üzerine aşırı eğilmekten tesadüflere hiç şans vermediğini düşünüyorum. Lafı uzatmıyorum, Orhan Pamuk’un romanlarını seviyorsanız muhtemelen bu kitabı okumuşsunuzdur. Eğer hiç okumadıysanız ve bir yerden başlamayı kuruyorsanız Sessiz Ev iyi bir başlangıç olmaz, benim de pek yakında yeniden okumayı düşündüğüm, Cevdet Bey’i tavsiye ederim.

 

Tarık Buğra: Beşir Ayvazoğlu’nun “Büyük Ağa” Tarık Buğra’yı anlattığı kitabının alt başlığı Haşim’in meşhur şiirinden alınma: “Güneş Rengi Bir Yığın Yaprak”. Bu ismi Tarık Buğra tamamlayamadığı otobiyografisine vermiş. Yazar, Tarık Buğra’nın yarım bıraktığını tamamlamak gibi bir iddiaya girmeden, Küçük Ağa’nın yaratıcısını ele alıyor. Ayvazoğlu’nun kronolojik olarak daha sonra yazdığı ama benim bu kitaptan önce okuduğum eserleriyle mukayese edildiğinde – kişi adları hariç – değişmeyen bir matematik buluyorsunuz. Kısa, okuru sıkmayan, zaman zaman edebî olan bir üslup; anlatılacak kişinin yaşantısını eserlerinde arama sevdası ve bütün bu sürecin sakince anlatılması. Ben bilgi-yoğun eserleri sevmekle beraber, mevzu edebiyat olduğunda, bu tarz eserleri de beğeniyorum. Tarık Buğra gibi bugün dahi üzerinde yeterince durulmayan bir kalemi konu edindiği için ayrıca memnunum. Kitap bende yeniden Tarık Buğra’ya dönüş hisleri uyandırdı, meraklısına tavsiye ederim.

 

İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları: Eleştirel bir Marksist olan Althusser bu kitapta, Marksist teori içinde bulduğu bir eksiği, yani devleti, tartışıyor. İsmi kadar uzun olmayan kitapta benim esas dikkatimi çeken nokta, Althusser’in bütün bir teorisini Hristiyanlık üzerinden açıklaması ve – burayı açıkça söylemese de – muhtemelen ilhamını da Hristiyanlıktan alması. Bu durumu sadece Althusser’in Katolik okulunda okumasıyla telif edemeyiz. Bizde adına “Batı” denen medeniyetin temel direklerinden birisinin Hristiyanlık olması da derdimize derman olmaz. Öyleyse? Öyleyse, şunu diyebiliriz: Batılı entelektüel, hiçbir şey için olmasa bile, derdini geniş kesimlere anlatabilmek için din hakkında malumat edinir. Bizimki gibi din cahilliğini entelektüel olmanın ön şartı kabul eden bir milletin, bilhassa okumuş-yazmış kesiminin, bu kitaptan alacağı çok ibret vardır. İlk yayımından buyana onlarca yıl geçtiği gözönüne alınırsa, bu ders alınmış mıdır? Hayır. Benim baktığım zaviyeden bakmıyorsanız veya Marksist literatürü izlemiyorsanız bu kitaptan alacağınız pek bir şey yok. Ama yine de “Ben okuyacağım kardeşim, sen keyfine bak” derseniz, sizin bileceğiniz iştir.

 

Candide: Birkaç sene evvel Fransızca öğrenmeye niyetlenmiştim. Belirli bir seviyeye de geldim. Fakat sonra bu dili öğrenmenin bana entelektüel havası katmaktan başka bir işe yaramayacağı sonucuna vardım ve çalışmalarımı “bir müddet” ileri bıraktım. Candide’i dili hakkıyla öğrenince ilk okunacak eser olarak not etmiştim. Çünkü Fransızca’ya “Voltaire’in dili” derler. Tabii Fransızca planlarını ileri atınca Candide de görüntüden kayboldu. Herkesin çokça konuştuğu ama çok az insanın iş yaptığı zamanlarda, yani bizim bugün içinde bulunduğumuza benzer zamanlarda, sırf son cümlesi sebebiyle dahi okunması gereken bir kitap. Çevirisi muhakkak orijinalinin tadını vermez. Yine de Candide, eğer okumadıysanız, kesinlikle okumanızı önereceğim kitapların arasında yer alıyor.

 

Yazıyı Candide’in final cümlesiyle kapatalım: “Bunlar güzel sözler ama bahçemizi yeşertmek gerek”. Gelecek ay yeni kitaplarla buluşmak dileğiyle…